Artesáns na nosa
parroquia:
 |
Gerardo Gavilanes na Voz de Galicia en 1993 |
Segundo se desprende da pouca documentación á que podemos achegarnos, dende antigo a nosa parroquia sempre tivo algún tipo de artesán dedicado a fabricación de apeiros e útiles varios para poder desempeñar as operacións que vimos de ver nos distintos cultivos.
No catastro de Ensenada (1752) faise unha relación de “todos los oficios artes y facultades de la Feligresía de Puente Ambía y sus Barrios” incluídos por separado os “Cotos del Pazo”. Nesa listaxe vemos que todos os habitantes son agricultores, pero varios de eles compaxinan as tarefas do campo con algunha outra ocupación. Varios xornaleiros, carpinteiros, comerciantes de aceite, revendedores, estambreiros, cardadores, zapateiros, tecedoras, muiñeiros, un “raspador de cueros” e ata un arrendatario da metade do “portazgo” da Ponte da Pedra.
En canto á fabricación dos apeiros necesarios nas labores do campo, cando eran de madeira, cada un adoitaba facelos para si, aínda que uns eran máis mañosos que outros. Cando o apeiro era de ferro, xa se acostumaba a ir ó ferreiro ou mercalo na feira.
A continuación veremos unha relación de ferreiros da parroquia, dos que nos queda algún recordo, con unha pequena mención a cada un, sempre co risco de deixar a algún esquecido polo que pido desculpas, e se me avisades, intentarei engadir o seu recordo.
Tamén citaremos a aqueles comerciantes que vendían nas feiras os produtos feitos por estes artesáns.
Por último daremos un repaso ós nosos muiñeiros, que puxeron o seu traballo para que os veciños puideran moer o gran producido polas súas colleitas, para poder facer o pan e acomodar ó gando.
Alfredo Cid Rumbao o cronista de Allariz e despois de Ourense, nun dos seus estudos fálanos de que Ponte Ambía nun tempo foi famoso polos seus ferreiros.
O tema ferreiros na nosa parroquia, e cousa de clans familiares, na maioría de casos, en época mais ou menos moderna, destacan dúas de estas familias de ferreiros. Unha en Ponte Ambía de Abaixo e outra no Pazo.
Na de Ponte Ambía de Abaixo temos vagos recordos dos comezos do primeiro dos fillos de Benita Conde e Genaro Fernandez, tiña a forxa a escasos metros da casa familiar, hoxe en ruínas. Fálannos sobre as virtudes do Sindo, que se fartou a facer romanas que logo vendía nas feiras de Ourense, na Plaza da Trinidad. Con el aprenderon o oficio os seus irmáns José, Berardo, Domicilio e o Saturio. Estes ferreiros que loitaban co ferro, antes da chegada da electricidade e polo tanto da soldadura, que facilitou o traballo, pero fixo perder a artesanía.
Tanto Sindo como Domicilio e Saturio, emigraron cara ó País Vasco, Berardo estableceuse en Cardueiro e José que tiña o taller na Petada, morreu moi novo, con 30 anos.
 |
Berardo Fernandez Conde |
 |
Rudesindo Fernandez Conde (Sindo) |
 |
Saturio Fernandez Conde |
 |
Domicilio Fernandez Conde |
 |
José Fernandez Conde |
Logo xa recordamos mellor a Antonio Cid Ferreiro, que xa trouxo o oficio aprendido de San Pedro, de onde era orixinario. O mesmo facía un carro ou ferraba un rodeiro que armaba unha cancela. Seica facía romanas, fiables unhas e con trampas outras, a gusto do consumidor. Chegou a facerlles ós Padres Paúles dos Milagros unha que podía pesar ata 300kg. Tamén lle daba á madeira, para botar un eixe, recuperar unha roda en mal estado ou faiar unha casa. Varios dos seus fillos seguiron no oficio, aínda que adaptado ós tempos máis modernos.
 |
Antonio Cid Ferreiro e seu fillo José |
A Antonio non lle facía falta o metro para tomar medidas, bastáballe un anaco de unha palla centea para facer algo á medida usando a súa gran habilidade.
Teño na cabeza a imaxe de cando ferraba os carros na aira do pobo, axudado polos seus fillos. Ou cando domeaba a rella na pedra que tiña na palleira para tal fin.
Na foto vémolo ó carón de seu fillo José Cid Airas, que despois de aprender e traballar co pai, decidiuse a montar unha carpintería de aluminio na capital.
No Pazo tiñamos a outra familia de ferreiros, ós irmáns Delfín, Adelino e Sergio Lorenzo Conde, que aprenderon o oficio preto da capela do Pazo, na forxa que tiña na casa o Señor Claudino, ferreiro famoso polos seus finos acabados, moi coidadoso á hora de temperar.
Delfín estendeu a súa saga ata Baños de Molgas, os seus fillos continuaron ca profesión na capital do concello. Adelino no seu taller do Pazo, preto do Cruceiro, que lle deixou o afecto pola profesión a seu fillo, aínda que nunha vertente modernizada. Sergio que tiña a forxa chegando ó Viñal.
Eran uns virtuosos na fragua, facían calquera apeiro de ferro, aixadas, fouces, fouciños, coitelos. Reparábanos tamén, como calzar ou apuntar unha rella gastada ou as gallas de unha aixada. Fixeron moreas de eles, que logo eran vendidos nas feiras da contorna.
 |
Delfín Lorenzo Conde |
 |
Adelino Lorenzo Conde |
 |
Sergio Lorenzo Conde |
Teño o recordo de pequeno, estando polo Barreiro e ver pasar a Sergio de camiño cara a forxa no seu 2cv furgoneta e penso que algunha vez na moto.
Así como subir polo Pazo cara Vilar e ver as moreas de pezas feitas por Adelino, guichando pola porta aberta cando pasaba de diante da fragua.
En Vilar tivemos a outro ferreiro, Arturo Balboa Coello, irmán de Benito, que casou en Salgueiros e pasou anos como emigrante por Francia.
 |
Xuventude de Ponte Ambía, a mediados dos anos 60 |
Na foto podemos ver a meu pai agarrando polo pescozo a Arturo, tendo á súa dereita a Domicilio ca súa filla Carmén.
 |
Amador Cid Fernandez |
Non podemos deixar de comentar que na nosa parroquia e máis concretamente en Cachagonza, tivemos un artesán dedicado principalmente a un produto relacionado co liño, pois era o fuseiro Amador Cid Fernandez que nos podía facer un fuso no torno, dos que tiña moreas de pedidos. Compaxinaba esa paixón con algún outro traballiño na fragua, aínda sen ser un ferreiro propiamente dito, podía facernos un coitelo unha fouce ou reparar una rella.
Na actualidade mantense na parroquia algún ferreiro, pero dedicado maiormente á carpintería de aluminio, os irmáns Manuel e Rafael Gavilanes Lorenzo.
Despois do traballo dos ferreiros, tivemos na parroquia innumerables emprendedores que se dedicaban a vender polas feiras e mercados o froito do traballo dos nosos ferreiros, de non ser eles mesmos os que o fixeran no seu propio negocio.
Tivemos en Villar ó señor Benito, no Pazo tivemos ós irmáns Alfonsina e Pepe e a filla de este, Marisa mais o seu home Juan. En Ponte Ambía de Arriba o Lino e o Paco Mangueras.
Outra das profesións que perduraron no tempo en Ponte Ambía relacionada con este traballo é a de muiñeiro. No nosa zona os muiños eran de maquía na ribeira do Arnoia. Tradicionalmente os nosos muiñeiros exerceron nos 2 muiños que están na nosa parroquia e nos da contorna
Temos o muiño do Burato, tamén coñecido como o muiño do Marcial, que posiblemente sexa o único da parroquia con posibilidade de recuperalo. Rio abaixo temos o da Ponte da Pedra ou do Piepito, que a min tócame de perto xa que pertenceu á miña familia no pasado.
Aínda que non pareza Ponte Ambía foi tamén terra de muiñeiros. Digo que non pareza, pois solo temos eses dous muíños no noso territorio.
Especialmente no Pazo semella que houbo varios, temos oído falar do señor Domingos que parece podería ter sido muiñeiro na Ponte da Pedra e do señor José e a súa filla Emilia que foron muiñeiros no muiño do Burato.
 |
Muiño do Burato ou do Marcial |
Marcial Rodriguez Fernandez antes de mercar o muiño do Burato, pasara unha longa tempada no muiño do Dositeo preto da Ponte das Cepas ata mediados dos anos 60 de século XX, momento no que pasou a estar uns catro anos no muiño do Valeriano, xa na zona da Presa. Foi a comezos dos 70 cando xa mercou o muiño que dende entón se coñecería como o muiño do Marcial. Nos 90 deixouno xa nas mans do seu xenro Eligio Rodriguez Perez que estaría ata o 2010 aproximadamente.
Teño a imaxe de ver ó señor Marcial indo cara o muiño, nunha man o “caiado” e na outra colgada a latiña ca comida para o gato.
 |
Marcial Rodriguez Fernandez |
 |
Eligio Rodriguez Perez |
Vemos un vídeo do 1992 do muiño do Marcial, neste caso atendido por Eligio RodriguezPerez :
Muiño do Burato ou do Marcial
O seguinte e último muiño e o do Piepito, foi comprado polo meu bisavó Antonio Gavilanes Fernandez no 1939, grazas a uns cartiños que fixo cando vendeu o seu capital de Cardueiro e pode que algo en Ambía. Para polo a funcionar botaron unha man o Sr. Domingos do Pazo e o tío Matulete de Ambía, que xa eran muiñeiros reputados.
 |
Muiño do Piepito ou da Ponte da Pedra |
O bisavó Antonio foino deixando en mans dos seus fillos, sendo José, o que se quedou finalmente con el comprando a parte dos irmáns. Pero a seguinte xeración viña puxando con forza e Manolo, que era un emprendedor, dedicouse de pleno a este cometido, e aínda sendo moi novo, conseguiu afianzarse a fronte do muíño, conseguindo unha gran clientela e chegando a moer día e noite.
Despois do paso polo servicio militar, tiña xa novos horizontes, polo que foi pondo ó tanto á súa irmá Benita e ó seu irmán Gerardo, meu pai.
 |
Manuel Gavilanes Fernandez |
 |
Gerardo Gavilanes Fernandez |
O muíño por herdanza, pasaría a mans de Benita á quen máis tarde llo compraría Manolo, que xa andaba polo Brasil. Tralo paso inicial de Benita, Gerardo tomou o coidado da herdanza do seu irmán, como se fose a propia, conseguindo mellorar aínda máis algunha das usuais tarefas do muiñeiro, facéndoa mais doada.
Sendo el quen o atendería finalmente ata o peche definitivo cando deixou de ser xa un negocio rendible, pondo sempre en práctica a súa habilidade para mellorar os diversos mecanismos.
 |
Benita Gavilanes Fernandez, xunto ó Barbeiro, ó Pepe das pieles e ó carteiro de San Pedro |
 |
Os muiñeiros (Manolo o primeiro da saga familiar e Gerardo o derradeiro) |
Quedan no recordo aquelas noitiñas que aproveitaba para picar a roda á luz do candil de carburo, ou de aceite, xa que comezaba a tempada do millo verde e tiña que estar todo a punto.
Debido a escaseza de auga no tramo final do verán e comezos de outono, que coincidía ca época en que máis moía a xente, xa que era cando se colleitaba o centeo e despois o millo. A auga que soltaba o rodicio do Marcial, era xuntada na presa é empregada xusto despois, non deixando que marchara en balde da vaira, podendo así abrir as comportas e moer unha saqueta mais para algún cliente da Esperela, quizais de Pumares ou da Pousa.
Recordo de neno cando o pai me mandaba baixar a xirar o rodicio lentiño para poder aliñar ben o eixo ca pedra. Aquelas épocas que queríamos ser “grandes” demostrando que podíamos xuntar a fariña de todas as artesas e cargar algún burro con un saco que nos costaba levantar do chan. Cobrar a maquía contando co copelo segundo a cantidade de tegas que traía o saco que se vertía na moxega.
Espero non ter esquecido a ninguén, se acaso se me pasou algún dos nosos veciños, avisade que corriximos. Desculpas polo meu atrevemento publicando fotos e vídeos, que pode que non sexan do agrado de todos, intentei ter permiso en todos os casos de alguén dos familiares.
Serva de pequena homenaxe da memoria a estes veciños de Ponte Ambía que traballaron nunhas condicións moi distintas ás nosas, para sacar adiante as súas familias.
Termos para non esquecer sobre os ferreiros e muiñeiros:
Temperar:
Forxa: lugar de traballo do ferreiro, onde se traballa o ferro. Arte e técnica de forxar.
Fragua: fogón onde se quentan os metais para despois traballalos ou forxalos. Taller onde se traballa o ferro.
Presa: muro con que se corta o curso dun rio para embalsar a auga acumulándoa, normalmente para usala para regar ou aproveitar nun muiño.
Vaira: encoro nun rio, onde se acumula auga, na parte superior da presa. Tanque de auga antes de entrar no muiño.
Rodicio: peza do muíño semellante a unha nora, que xira ao recibir a auga da canle, pondo en movemento a moa.
Comporta: prancha de madeira ou metal que se move a vontade para cortar ou regular o paso da auga nas canles ou nas presas. Utilízase para por a funcionar a roda do muiño.
Artesa: especie de arca de madeira con catro patas que serve para amasar o pan. No muiño e onde cae a fariña despois de ser moída.
Maquía: porción de gran ou fariña que se lle paga ó muiñeiro por cada vez que se moe. Medida de capacidade para grans, legumes etc., de valor variable segundo os lugares, e que equivale habitualmente á sexta parte dun ferrado. Medida de superficie equivalente á vixésima parte de unha fanega.
Copelo: recipiente normalmente de madeira, que utiliza o muiñeiro para cobrar a maquía. Porción de gran, fariña e ás veces aceite, que se lle paga ao muiñeiro por cada vez que se moe. Medida de superficie que equivale a trinta varas cadradas.
 |
Candil de carburo |
Candil de carburo: é un dispositivo de iluminación a gas. O aparello permite obter unha chama moi luminosa producida coa ignición do gas acetileno que é xerado pola reacción química exotérmica entre o carburo de calcio e a auga.
 |
Candil de aceite |
Candil de aceite: lámpada composta por un recipiente con aceite, graxa ou outra substancia combustible que se acende por medio dunha torcida depositada no seu interior, e unha asa para podela colgar e transportar.
Apuntar a rella: aguzar, dar punta a rella do arado, quentándoa na fragua e logo golpeando sobre a zafra.
Calzar a rella: reforzar con aceiro a punta desgastada da rella do arado.
Zafra: peza de ferro, polo xeral con punta cónica nun dos lados, na que se traballan os metais.
Refraneiro do ferreiro e do muiñeiro:
- Na casa do ferreiro, coitelo de pau.
- Na casa do ferreiro coitelo de pau e na do carpinteiro a porta no chau.
- Na casa do ferreiro, non tentar e, na botica, non probar.
- Pró muíño e pró ferreiro non busques compañeiro.
- No san Martiño bebe o viño e deixa a auga pró muiño.
- As que ao muíño van, si son bonitas, logo as moerán.
- Con augas pasadas non moe o muíño.
- A muller e o muíño, queren uso continuo.
- Andando gaña o muíño, que parando está perdido.
- Cada un tira da auga pro seu muíño, inda que deixe seco o do veciño.
- Con quen ten muíño que coidar non te poñas a enredar.
- En saco de liño non lévela fariña ó muíño.
- Non fíes en maquía de muiñeiro, nin creas en comida de despenseiro.
Como non podía ser de
outra forma, tivemos un pequeno recordo de varios loitadores da nosa parroquia.
Vimos de ver unha relación de ferreiros e muiñeiros que levaron o nome da nosa
parroquia polo mundo adiante. Grazas á súa pelexa fronte á adversidade,
lograron facerse un oco na pequena historia de Ponte Ambía. Con elo lograron,
ademais de erguer a propia familia, axudar a que a vida dos seus conveciños
tivera unha mellora da calidade.
Todo esforzo será pouco,
para intentar preservar estas herdanzas case esquecidas, que durante séculos
foron pasando de pais a fillos, logrando así que non fosen parte do
esquecemento que agora si está a piques de chegar, se non pomos remedio para elo.
Espero non ter
esquecido a ninguén, se acaso se me pasou algún dos nosos veciños, avisade que
corriximos. Desculpas polo meu atrevemento publicando fotos e vídeos, que pode
que non sexan do agrado de todos, intentei ter permiso en todos os casos de
alguén dos familiares.
Serva de pequena homenaxe da memoria a estes veciños de Ponte Ambía que traballaron nunhas condicións moi distintas ás nosas, para sacar adiante as súas familias.
Polo menos intentarémolo, a ser posible “Que non se esquezan”.
Agradecementos:
Como non pode ser menos, teño que agradecer a axuda recibida de moitos de vos. Xa fose compartindo información para poder realizar esta achega, que fixemos con moito agarimo, cedendo fotos ou recordando a aqueles veciños cos que compartimos vivencias non fai tanto tempo. Principalmente a varios dos familiares de estes, e en especial debo agradecer neste caso o ter topado con Juan Fernandez (Fillo do inesquecible Domicilio) que ten no seu poder autenticas xoias da memoria de Ponte Ambía en tempos pasados. Captadas ca súa cámara nos seus anos mozos.
Os persoeiros que vimos de recordar, aínda andaban pola nosa maltreita memoria, pero tivemos que botar a man da vosa inestimable axuda, para que eses recordos case esquecidos puideran tomar forma de este xeito. Tentando de esa maneira que non cheguen a esquecerse da memoria colectiva, como o está facendo na niña.
A idea orixinal de todo isto foi de Benxamín Blanco Simón, veciño de Guamíl, que tirou a pedra e caeu no meu tellado. Como cada vez, espero os vosos comentarios, correccións e sobre todo compartir, repartir, partillar..... “Que non se esquezan”
https://www.youtube.com/watch?v=p2B8tW6KQWQ&t=11s Muiño do Marcial
http://patrimoniogalego.net/index.php/107615/2020/08/muino-do-marcial/
http://asherdanzasdotempo.blogspot.com/2016/01/o-muino-do-piepito.html
Gavilanes67__________ Novembro
2023
Memoria de xentes, de pocos..., cada vez que se rescata a pequena historia dun pobo, resultase a memoria de todos nós!!! Xenial artigo! Saúdos
ResponderEliminar